3 spektakularne obrazy Jana Matejko

Stańczyk, Rejtan i Kopernik. Szokujące fakty i ciekawostki. Obrazy Jana Matejko, których (nie)zna każdy Polak.

24 czerwca 1838 roku w Wolnym Mieście Kraków urodził się geniusz malarski po wsze czasy Jan Alojzy Matejko. W Krakowie namalował większość swoich obrazów olejnych gigantycznych rozmiarów, nierzadko sięgających blisko 4 metrów szerokości. Czemu Matejko stał się tak popularnym malarzem już za swojego życia ? Swoją popularność zawdzięcza dzięki innowacyjności w malarstwie. Postanowił sportretować kluczowe wydarzenia z historii Polski na płótnach ogromnych rozmiarów. Jego pomysł jak i wykonanie okazał się genialny. Już w wieku 24 lat namalował tak wielkie dzieło jakim jest „Stańczyk”. Pamiętać należy, iż wydarzenia historyczne namalowane przez Jana Matejkę nie są wiernym odzwierciedleniem scen, które miały miejsce. W naszym odczuciu Matejko starał się przedstawić ważne osoby i wydarzenia z historii Polski a nie precyzyjnie skopiować sceny, które miały miejsce w historii Polski.

1. Stańczyk

Dziś Stańczyk niewątpliwie kojarzy się każdemu z nas z błaznem. Czy słusznie ? Stańczyk był ważną postacią kolejno na dworach Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta I Starego oraz Zygmunta Augusta. Tożsamość Stańczyka brzmi według różnych źródeł Stanisław Gąska lub Stanisław Wyssogota , który żył na przełomie XV i XVI wieku. Podobnie jak Jan Matejko całe życie był związanym z Krakowem i jego okolicami.

Błazen może kojarzyć się z kimś niezbyt inteligentnym, z kimś z niższych sfer, z kimś kto poprzez wygłupy dostarcza rozrywkę widowni. W przypadku Stańczyk jest to zupełnie błędny stereotyp. Nie była to także postać z niższych sfer. Stańczyk był szlachcicem i ważnym doradcą polskich królów, szczególnie kojarzonym z Zygmuntem I Starym. Był człowiekiem oczytanym i inteligentnym, bystrym i błyskotliwym. Przy tym cechowało go duże poczucie humoru i cięty język. To wszystko sprawiało, iż miał duży wpływ na decyzje króla. Potrafił w inteligentny i rzeczowy sposób krytykować to, co mu się nie podobało, wyśmiewał ludzką głupotę, dworskie intrygi, szerzący się kosmopolityzm i zepsucie moralne. Poprzez anegdoty z literatury polskiej można wywnioskować, iż nie był zwolennikiem żony Zygmunta Starego czyli królowej Bony.

Jego postać często pojawiała się w polskiej literaturze czy sztuce, powstało także wiele anegdot z jego życia. Przytoczymy dwie z nich:

Anegdota o Stańczyku #1

Król był wielkim miłośnikiem książek, które wielkim kosztem sprowadzał z zagranicy. Pewnego razu polecił zakupić znaczną liczbę ksiąg Franciszkowi Lismaninowi, spowiednikowi Bony, i wysłał go za granicę z pieniędzmi. Wiedział o tym Stańczyk.

– Powiedz mi też, Stańczyku – zapytał go król – wieleś ty już głupców równych sobie znalazł?

– Co dzień ich spisuje i już Zygmunta Augusta zapisałem.

– A to za co?

– Za to, że Lismaninowi dał tyle pieniędzy i wyprawił go z nimi za granicę.

– A poczekajże, jeszcze Lismanin wróci.

– Jak powróci, to ciebie zmażę, a jego zapiszę.

Stańczyk zgadł, gdyż Lismanin się więcej w Polsce nie pokazał.

Anegdota o Stańczyku #2

W jednym z wielu dworskich polowań konnych uczestniczyła ciężarna królowa Bona z małżonkiem królem Zygmuntem. Na rozkaz króla wypuszczono niedźwiedzia z klatki i myśliwi z dostojnych rodów rozpoczęli zmagania i popisy. Rozjuszony niedźwiedź, nie szanując powagi urzędu, rzucił się w kierunku królowej. Częściowo udało się uniknąć tragedii, ale królowa, spadając z konia, doznała urazu ciąży, zakończonego poronieniem i śmiercią potomka.

Rozgniewany i rozżalony król, warknął do Stańczyka:

– poczynałeś jak rycerz, a umykałeś jak błazen ! …na co Stańczyk miał odpowiedzieć:

– większym błaznem jest ten, kto mając niedźwiedzia w klatce, wypuszcza go na własną zgubę….

Mało kto zna pełny tytuł słynnego obrazu Matejki, który brzmi: Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska. Smoleńsk został Polsce odbity przez Rosję w 1514 roku, zaś sam błazen nie uczestniczy w zorganizowanej przez królową zabawie, ale martwi się o przyszłość kraju, jest zatroskany o losy Polski a jego twarz wyraża wielki niepokój . Pamiętajmy też, w jakich czasach żył i tworzył Jan Matejko i kim był. Był patriotą, uczestnikiem powstania styczniowego w czasach, gdy Polska nie istniała na mapie świata (choć nie walczył z bronią w ręku – jako powód źródła podają problemy zdrowotne, słaby wzrok lub nieumiejętność posługiwania się bronią – wspierał materialnie powstańców).

Jan Matejko ukazuje błazna także na dwóch innych swoich obrazach: Hołd pruski oraz Zawieszenie Dzwonu Zygmunta. Od Stańczyka możemy uczyć się patriotyzmu i zatroskania o Polskę. Jako podsumowanie obrazu Jana Matejki „Stańczyk” zamieszczamy utwór Jacka Kaczmarskiego, w którym razem z kompanami śpiewa:

Gdybym pociągał sznury wielkich dzwonów

To bym z nich dobył najwyższego tonu

I biłbym biłbym na trwogę

A dzwoneczkami na błazeńskiej czapce

Swój kaduceusz mając za doradcę

Kogóż przestrzec ja mogę

„Stańczyk” („Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony gdy wieść przychodzi o utracie Smoleńska”) – Jan Matejko, 1862 rok. Obraz namalowany na płótnie w technice olejnej. Obraz o wymiarach 120 × 88 cm można oglądać w Muzeum Narodowym w Warszawie.

2. Rejtan – Upadek Polski

„Rejtan – Upadek Polski” tak brzmi pełny tytuł obrazu Jana Matejki. Żeby zrozumieć tajemnice tego obrazu przenieśmy się w czasy I Rzeczpospolitej do roku 1742 gdzie na obecnych ziemiach białoruskich w Hruszówce urodził się szlachcic i wielki patriota Tadeusz Rejtan. W 1773 roku, 31-letni wówczas Tadeusz Rejtan(Reytan) był posłem na Sejm Rozbiorowy w Warszawie. Rok wcześniej czyli w 1772 roku Rosja, Prusy i Austria dokonały pierwszego rozbioru Polski, a Sejm Rozbiorowy miał zatwierdzić ten postępek zaborców.

Czy coś mogło jeszcze zapobiec formalnemu rozbiorowi Polski ?

Tak. Było to słynne liberum veto, jedyne narzędzie dzięki któremu jeden głos mógł zablokować ustawę i doprowadzić do rozwiązania sejmu. By nie dopuścić do takiego obrotu sprawy posłowie zawiązywali konfederacje, dzięki którym można było zatwierdzić dowolną ustawę pomimo liberum veto jednego z posłów. „Oczywistą oczywistością” było, że w przypadku rozbioru ziem polskich posłowie patrioci będą oponować przeciwko ustawie rozbiorowej I RP, dlatego na pierwszej sesji Sejmu Rozbiorowego, 19 kwietnia 1773 roku, doszło do zawiązania konfederacji, na czele której stanął ówczesny marszałek wyższej izby, Aleksander Poniński.

Na obrazie Matejki, Adam Poniński to człowiek wskazujący wyprostowaną ręką na wyjście z sali obrad. Poniński to multimilioner w ówczesnych czasach, wybudował nawet własny most w Warszawie. Żeby przekroczyć Wisłę mostem Ponińskiego trzeba było uiścić opłatę (most został spalony podczas insurekcji Kościuszkowskiej). Jak powstała jego wielka fortuna ? Jego przychylność zaborcom i chęć podziału Polski wynikała z prozaicznej pobudki – pieniędzy. Jak ujawniły dokumenty ambasady rosyjskiej, zdobyte przez Polaków w czasie insurekcji warszawskiej w 1794 r. otrzymywał on „jurgielt” czyli stałą roczną pensję z ambasady rosyjskiej. Rozdzielał on także pieniądze dla innych posłów.

Po moim trupie ! – obłęd i samobójstwo

Dwaj posłowie Tadeusz Rejtan i Samuel Korsak kategorycznie sprzeciwiali się konfederacji „rozbiorowej”, za co Rejtan zapłacił bardzo wysoką cenę. Jako „wzburzyciel pokoju powszechnego i buntownik przeciw ojczyźnie” został skazany na całkowitą konfiskatę dóbr. Sejm Rozbiorowy przedłużał się poprzez sprzeciw posłów patriotów. Zaborcy z Carycą Katarzyną na czele zażądali zakończenia przedłużających się obrad. Rejtan własnym ciałem zasłonił drzwi, wzywając posłów o litość nad krajem i oświadczył, że jeśli chcą wyjść z sali i zatwierdzić rozbiór kraju, to tylko po jego trupie. Posłowie przychylni konfederacji nie mieli skrupułów i zdeptali barykadującego wyjście z Sejmu Rejtana. Zdesperowany Rejtan pozostał w sali obrad. W końcu po 36 godzinach skrajnie wyczerpany musiał opuścić salę obrad. Po Sejmie rozbiorowym za namową zaborców anulowano wyrok konfiskaty dóbr Rejtana. On sam otrzymał do ochrony oddział pruskich huzarów. Po zakończeniu Sejmu Rozbiorowego zdruzgotany wyjechał w rodzinne strony. Tadeusz Rejtan popadł w obłęd i W 1780 roku popełnił samobójstwo, zaledwie 5 lat po Sejmie Rozbiorowym(1773-1775).

Podobnie jak w innych dziełach Jana Matejki, na obrazie „Rejtan” znajdują się osoby i przedmioty których nie było w rzeczywistości w czasie wydarzeń 1773 roku lub nie wyglądały one tak, jak je Matejko je namalował. Złote monety toczące się pod stopy marszałka Ponińskiego czy ogromny portret carycy Katarzyny II (którego na sali sejmowej w rzeczywistości nie było) są metaforą – nawiązaniem do faktów takich jak jurgielt czy zaangażowanie carycy w rozbiór Polski. Obecny na obrazie król Stanisław August Poniatowski czy Hugo Kołłątaj także są alegorycznym dodatkiem do tej skomplikowanej kompozycji. Sam wygląd Rejtana pozostaje kwestią sporną.

„Rejtan – Upadek Polski” – Jan Matejko 1866 rok. Obraz olejny na płótnie o wymiarach 282 × 487 cm można zobaczyć w Zamku Królewskim w Warszawie.

3. Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem

Pomysł namalowania obrazu „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” był związany z obchodami 400-setnej rocznicy urodzin wielkiego astronoma Mikołaja Kopernika. Być może Matejko malował ten obraz na zamówienie. Do obrazu malarzowi pozował przyjaciel domu Matejków Henryk Levittoux przyrodnik i lekarz, który choroby nerwowe leczył poprzez przypalanie rozpalonym żelazem. Efekt? Mikołaj Kopernik na obrazie prezentował się nie tylko jako geniusz ale i bardzo przystojny mężczyzna.

W centrum kompozycji znajduje się postać Mikołaja Kopernika na tle zabudowań Fromborka z widocznym Zalewem Wiślanym i gotycką katedrą z prawej strony, w pobliżu której astronom spędził jako kanonik kapituły większą część swojego życia. Astronom sprawia wrażenie, jakby coś go zaskoczyło dlatego przerwa pracę. Wpatruje się w niebo szeroko otwartymi oczyma. Prawą rękę podnosi do góry, jakby chciał nią pomachać. W lewej dłoni trzyma cyrkiel nad otwartą księgą. Po jego prawej stronie znajduje się plansza, która obok cyrkla również nawiązuje do teorii heliocentrycznej. Kopernik próbuje wstać z kolan a kluczem do takiej interpretacji jest światło, które pada na jego twarz podczas nocy. Światło jest jak spojrzenie Boga na Kopernika. Być może jest to metafora Boga jako stwórcy i centrum wszechświata.

Co ciekawe Matejko namalował instrumenty i narzędzia badawcze pochodzące głównie z XVII i XVIII, mimo iż świetnie wiedział, że Kopernik nie mógł ich używać. Przyrządy leżą z boku, jakby malarz chciał zasugerować odbiorcy, że w pracy naukowej są mniej ważne niż powszechnie się uważa.

„Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” – Jan Matejko, 1873 rok. Obraz namalowany na płótnie w technice olejnej. Obraz olejny na płótnie o wymiarach 225 × 315 cm można oglądać w Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Refleksja autora

Wystarczy jedno spojrzenie na obraz Matejko 'Astronom Kopernik’ żeby przypomnieć sobie o jednym z Polskich geniuszy. Z kolei opisane obrazy Jana Matejko Stańczyk i Rejtan przypominają nam o błędach przeszłości, których nie powinniśmy więcej popełniać. Jan Kochanowski w swojej pieśni nie był jednak optymistą:

Cieszy mię ten rym: „Polak mądr po szkodzie”;
Lecz jeśli prawda i z tego nas zbodzie,
Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi.

Lubisz ten artykuł ? Podziel się nim z innymi. [share]

[subscribtion caption=”Odbierz 10 zł zniżki na dowolny obraz !”]

Zobacz także:

1. Tajemnica obrazu Jana Matejki „Konstytucja 3 maja”
2. Portrety polskich malarzy warte miliony
3. Co warto wiedzieć o malarstwie olejnym ?

[fbcomments width=”700″ count=”off” num=”3″ countmsg=”wonderful comments!”]

[featured_products per_page=”4″ columns=”4″ orderby=”date” order=”desc”]